لطفا صبر کنید ...

شما تنها یک قدم تا پیوند قلب ها فاصله دارید. برای شروع اینجا کلیک کنید
تمامی خدمات انجمن حمایت از حیوانات و طبیعت «مای ملو» کاملا رایگان بوده و هیچ هزینه ای در هیچ قسمتی از کاربران دریافت نمی شود.

(مقاله) آشنایی با حقوق حیوانات در اسلام و غرب
دسته بندی: مقالات، تاریخ انتشار: 1399/11/12، آخرین بروزرسانی: 1400/08/20 ساعت 04:01 ق.ظ
بازگشت به صفحه قبل بازگشت به لیست مطالب به اشتراک گذاری این صفحه در فیسبوک به اشتراک گذاری این صفحه در تلگرام به اشتراک گذاری این صفحه در واتس اپ به اشتراک گذاری این صفحه در توییتر بزرگ کردن اندازه قلم کوچک کردن اندازه قلم کپی لینک این صفحه 


چکیده

انسان به عنوان اشرف مخلوقات در تمام ادیان آسمانی، از کرامت خاصی برخوردار است و حقوق و تکالیف زیادی دارد. سالهاست که جوامع مختلف به تدوین قوانینی از جنبه های مختلف حقوق انسانی پرداخته و هر روز مطلبی جدید به آن افزوده اند؛ حقوق کودکان، حقوق زنان، حقوق کارگران و ....

امروزه توجه جوامع به این مساله جلب شده است که فقط انسانها از حقوق مختلف برخوردار نیستند، بلکه تمام آنچه روی زمین وجود دارد مانند کوهها، دریاها، حیوانات و گیاهان نیز دارای حقوقی می باشند. انسان تمام مخلوقات را زیر سیطره خود دارد و از آنها به نفع خود بهره برداری می کند؛ ولی آیا این تصرفات هیچ حد و حصری در قوانین مذهبی و اخلاقی ندارد و دست انسان برای هر نوع انتفاعی باز گذاشته شده است؟

این مقاله به بررسی حقوق حیوانات و حد مجاز تصرف و تسلط انسان بر حیوانات از دیدگاه قوانین اسلام، ایران و دنیا پرداخته، سعی می کند ابعاد قضیه را تا حد ممکن روشن سازد. آنچه از اسلام آمده تنها قطره ای از دریاست و بسی مایه شگفتی است که اسلام هزار و چهار صد سال پیش با لطافت و دقت به این مساله پرداخته در حالی که انجمن های حمایت از حیوانات سراسر دنیا چند سالی بیش نیست که به این مساله توجه کرده اند. به نظر می رسد در حقوق ایران نیز علیرغم پیشینه اسلام، به این مساله توجه چندانی نشده است. بخش آخر مقاله در بر دارنده آزمایش ها و تحقیقاتی بر روی حیوانات در آزمایشگاه ها و تغییرات ژنتیکی آنها با بررسی یک نمونه جنجالی در دنیا (موش هاروارد) می باشد.
 همین حالا به جامعه حامیان حیوانات و طبیعت «مای ملو» بپیوندید و ما را در این مسیر زیبا همراهی کنید. برای شروع اینجا کلیک کنید.


قبل از ورود به بحث اصلی لازم است در مورد پیداش حیات، جایگاه حیوانات از لحاظ زیست شناسی در شبکه حیات و تقدس حیوانات در فرهنگهای مختلف بررسی کوتاهی انجام دهیم. این بررسی در سه مقدمه کوتاه بیان می گردد.


پیدایش حیات در زمین

الف ـ نظریه تولید خود بخودی یا خلق الساعه بودن

این تیوری توسط ارسطو ارایه شد و عده زیادی پس از وی معتقد بودند موجود زنده در شرایط خاصی از ماده غیر زنده تولید می شود؛ مثلاً منشا مارماهی را لجن و منشا عقرب را آجر مرطوب می دانستند. این نظریه در قرن نوزدهم با آزمایش هایی که دانشمندان انجام دادند، رد شد.


 ب ـ نظریه کیهانی

طرفداران این نظریه معتقد بودند که ماده زنده یا موجودات زنده در زمانهای دور از کرات دیگر به وسیله شهاب سنگها به زمین منتقل شده و در نقاط مختلف زمین، تمدنهای مختلف را به وجود آورده اند.


ج ـ نظریه اوپارین (تکاملی آلی)

وپارین، دانشمند روسی (1963) معتقد بود زمین در زمان پیدایش ماده زنده، شرایط مناسبی برای ترکیب مولکولهای ساده و بوجود آوردن مولکولهای پیچیده حیاتی داشته است و این مولکولهای پیچیده منشا اولیه حیات را تشکیل داده اند.


دـ  نظریه خلقت

این نظریه نشات گرفته از ادیان مختلف آسمانی و کتب متعلق به آنها هم چون انجیل و قرآن می باشد. طرفداران این نظریه معتقدند خالق خلقتهای مختلف را به طور مستقل و در زمانهای مختلف بوجود آورده است. در این زمینه در قرآن کریم آیات متعددی به چشم می خورد.


 خلقت زمین و موجودات در قرآن کریم

«همانا در خلقت آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتی ها که به روی آب برای انتفاع خلق در حرکتند و بارانی که خدا از بالا فرو می فرستاد تا به وسیله آن زمین را بعد از مردن، زنده گرداند و سبز و خرم کند و نیز در برانگیختن «انواع حیوانات» در زمین و در وزیدن بادها به هر طرف و در خلقت ابر که میان زمین و آسمان مسخر است و به اراده خدا در حرکت است، در همه این امور برای عاقلان ادله ای واضح بر علم و قدرت و حکمت و رحمت آفریننده وجود دارد» (بقره، 164). 


خلقت انواع موجودات زنده

در زمینه انواع موجودات زمین از لحاظ نوع حرکت کردن آنها بر روی زمین چنین آمده است: «و خدا هر حیوان را از آب آفرید (و انواع گوناگون ساخت) که بعضی (مانند مارها) بر شکم روند و برخی (مانند انسان) بر دو پا و برخی بر چهار پا حرکت کنند و خدا هر چه خواهد بیافریند که خدا به قدرت کامله بر همه کار خلق تواناست» (نور،45).


دسته بندی انواع موجودات زنده از لحاظ زیست شناسی

از لحاظ زیست شناسی، همه محیط هایی که در آنها زندگی جریان دارد، محیط زیست نامیده می شود. در یک محیط زیست همه موجودات زنده به یکدیگر وابسته اند و این ارتباط بیشتر به علت احتیاج غذایی آنها به یکدیگر است.

وابستگی موجودات زنده به یکدیگر موجب تشکیل زنجیره ها و شبکه های غذایی می گردد. بررسی دانشمندان نشان می دهد که همه موجودات زنده کره زمین یک شبکه غذایـی بزرگ را تشکیـل می دهند و همه بـه یکدیگر وابسته اند؛ این شبکه بزرگ را شبکه حیات می نامند.

موجودات زنده کره زمین را به چهار دسته اصلی تقسیم می کنند (امیری, 1379, ص29-71):



تک زیان، آغازیان، گیاهان و جانوران

جانوران موضوع اصلی بحث ما هستند و دو دسته کلی بی مهرگان و مهره داران را تشکیل می دهند.

بی مهرگان عبارتند از: اسفنجها، کیسه تنان، کرمها، نرم تنان، بندپایان و خارپوستان.

مهره داران عبارتند از: ماهی ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران.

مهمترین گروه مهره داران، پستانداران جفت دار می باشند که خود از چند گروه مختلف تشکیل شده اند:حشره خواران، جوندگان،خرگوشها، خفاشها، گوشتخواران، باله داران، آب بازان، پستانداران سم دار، پستانداران بی دندان و نخستیها.


«نخستیها» پیشرفته ترین گروه موجودات زنده را از لحاظ تکاملی تشکیل می دهند؛ زیرا نمیکره های مخ در آنها رشد زیادی داشته و چین خورده است. این گروه شامل لمورها، میمون ها و نهایتاً آدمیان می شوند. آدمیان از لحاظ تکاملی عالی ترین جاندارن روی زمین بعد از حیوانات هستند.

انسانها همواره سعی کرده اند با دخالت در طبیعت، تغییراتی به نفع خود ایجاد کنند که بسیاری مواقع موجب بهم ریختن نظم طبیعی شبکه ها و زنجیره های غذایی شده است. این تغییرات تا به جایی پیش رفته است که ساختار مولکولی موجودات زنده را نیز تغییر داده و توانسته است موجوداتی را با خواص و کیفیات جدید و مورد دلخواه انسان تولید کند. با این کار، گرچه خدمات مفیدی به جامعه بشری عرضه شده؛ مساله این است که آیا سایر موجودات زنده از هیچ حقی در مقابل این تغییرات برخوردار نیستند و همه چیز در طبیعت باید در خدمت انسانها باشد؟

گستـرش شهرها و نقل و انتقال انسانهـا از منطقه ای بـه منطقه ای دیگـر موجب می شود بسیاری از موجودات یک منطقه از بین بروند و برخی دیگر که اوضاع جدید برایشان مساعدتر است زیاد شوند.

از آن جا که انقراض نسل برخی حیوانات و بهم خوردن نظم طبیعی چرخه حیات موجب بروز مشکلات جدی حتی برای خود انسانها می شود، کم کم گروه ها و سازمانهای ملی و بین المللی به حمایت از گونه های مختلف جانداران پرداخته اند.


اندیشه های باستان در مورد حقوق حیوانات

در فرهنگهای باستانی حیوانات از لحاظ تقدس و ارزش در طبقات مختلفی قرار می گرفتند و هر کدام نماد اسطوره ای بودند. به عنوان مثال «پرندگان» همواره در شمار جانداران ارجمند بودند مردمان قدیم پرندگان را آفریدگانی فراسویی و از گونه ای دیگر می پنداشتند.

در این فرهنگها، مرغان شکاری تیز پرواز از ارزش آیینی و نمادین بیشتری برخوردار بودند. مثلاً «شاهین» از دید «نماد شناسی اسطوره» برجسته تر و ارجمندتر از دیگر مرغان بود و ایرانیان، یونانیان و رومیان سرشت شاهین را از آتش می دانستند.

ایرانیان باستان «کلاغ» را پرنده مهر و سروش می دانستند و ژرمنهای باستان، کلاغ را یار و همراه خدای خویش، «اودین» می انگاشتند. (کزازی, 1368, ص 72-73)

«سیمرغ» نیز بسیار مورد توجه ایرانیان بود. آن را در شمار مرغان خورشیدی می آوردند و معتقد بودند که سیمرغ، «جان جانان» است و جانهای پاکیزه و پیراسته با رسیدن به سیمرغ، به خدا می رسند.

امروزه در قونیه معتقدند لحظه ای که آهویی به دنیا می آید، نوری مقدس زمین را روشن می کند. در برخی فرهنگها، آهو را نماد فرزانگی دانسته اند و شکار آهو، نماد جستجوی فرزانگی است (شوالیه, 1378, ج 1, ص 312-313).

در ایران باستان نیکی به حیوانات سودمند از وظایف اصلی بوده است. در تاریخ نقل شده بهرام گور از پادشاهان ساسانی کوشش های فراوانی در جهت توسعه پرورش اسب و اسب دوانی می کرد و انوشیروان به دامپروری علاقه فراوانی داشت.

نیکی و ترحم به حیوانات در آیین مزدیسنا که در زمان ساسانیان رواج داشت، اهمیت زیادی  داشته و در این مورد در رساله پهلوی «ارداویرافنامه» که در زمان ساسانیان نوشته شده  نکات جالبی دیده می شود. ارداویراف موبدی که سفری به بهشت و دوزخ کرده و مردمان را از پاداش و عذاب در جهان دیگر با خبر می کند سزای آنان را که نسبت به حیوانات بد رفتاری می کنند عذاب دوزخ و پاداش کسانی که به حیوانات نیک رفتاری می کنند سعادت ابدی می داند (تاج بخش, 1382, ج 1, ص 335).

در ادیان مانی و مزدک نیز برای حیوانات اهمیت خاصی قایل بودند. مانی مردی ایرانی و  دین او دین آمیخته از آیین زرتشت، مسیح و احتمالاً سایر ادیان زمان بود. برگزیدگان یا روحانیان  این آیین از خوردن گوشت و هر گونه آزار رسانیدن به حیوانات و گیاهان به شدت امتناع می کردند.

در رساله شایست ناشایست که از کتب پهلوی پیش از اسلام است که تاکنون باقی مانده، از کشتار بیهوده حیوانات به شدت نهی شده است. در این کتاب می خوانیم هر کس بیهوده حیوانات را بکشد، در آن جهان عذابی دردناک خواهد داشت و هر که به حیوانات نکویی کند و امکان زاد و ولد آنها را فراهم آورد، مورد لطف ایزدی قرار خواهد گرفت (همو, ص 338). در زراتشت نامه نیز از قول زرتشت توجه و مهربانی به حیوانات توصیه شده است.

در متون اوستایی از جمشید به عنوان نجات دهنده حیوانات بسیار یاد شده است. جمشید به معنای «پرتو ماه» است، برخی او را برادر طهمورث و فردوسی او را پسر طهمورث می داند. به قول طبری، او وسایل  اهلی کردن حیوانات را ابداع کرد و در صنعت ابریشم و دیگر رشتنی ها تبحر داشت و بفرمود تا لباس ببافند و رنگ کنند. زین و پالان را ابداع کرد تا به کمک آن  چهار پایان را رام کنند و به اطاعت در آورند.

در اوستا، جمشید دارنده گله های فراوان است و حیوانات را از شر گرسنگی و بی علوفگی می رهاند (تاج بخش, 1382, ج 1, ص 337).

آریاییان ایران و هند به وجود خدایان و فرشتگان متعددی برای هر چیز قایل بودند. از جمله خدایانی بودند که بر حیوانات تاثیر اساسی داشتند، مانند «اوشس» که نگهدارنده گاوان بود و «سویتری» که خدای آفتاب و زنده کننده و زاینده بود و روشنایی را به بشر هدیه می کرد و همه اینها یادآور «میترا» و «مهر» هستند که در سنت آریایی و مخصوصاً ایرانیان نگهبان گله اسبان و نشخوارکنندگان و بخشنده قدرت باروری به حیوانات ماده و زنان بود «ویشنو» خدای محافظ و مظهر نیروی آفتاب، صاحب گاوان شیرده و چراگاه های حاصلخیز بود و در خدمت مردم قرار داشت. «ریشودوا» که روح همه خدایان بود، کمال محبت و عنایت را به همه موجودات از جمله گاو و گوساله داشت. در اوپانیشاد هندوان رعایت حیوانات و آزار نرساندن به آنها با بیانی شاعرانه توصیف شده و از شیرگاو، برداشت عرفانی در جهت وحدت وجود هست و اشاراتی هم به رنگ های گاو در آن دیده می شود.

در فرهنگ اوستایی و پهلوی هر یک از روزهای ماه های ایرانی نام مخصوصی داشت که هر کدام نام یکی از فرشتگان بود. روز چهاردهم هر ماه را جوش یا گوش می گفتند. ابوریحان بیرونی در مقابل روزگوش عدد «پر» را قرار می دهد که به حروف ابجد برابر 14 هست که همان چهاردهم ماه می باشد. در این روز دعای مخصوص در «واسپارا» می خواندند و سلامت حیوانات را آرزو می کنند. مساله گوش روز در فرهنگ اسلامی نیز وارد شده است. چنان که ملامحسن فیض کاشانی رساله ای در نقل روایت «معلی بن حفنیس» از امام صادق(س) راجع به نوروز و سی روز ماه پارسیان تالیف کرده است.

فیض کاشانی در این رساله سی روز ماه را با ذکر نام پارسی آن ذکر کرده، در هر مورد راجع به فرشته صاحب نام مطلبی گفته و کارهایی که انجام دادن آنها در هر یک از این روزها پسندیده یا ناپسند است یاد کرده است. در  این رساله در مورد روز چهاردهم ماه گفته شده است: 

«چهاردهم حوس، نام فرشته ایست موکل بر آدمیان و چهارپایان، فارسیان می گویند روزی سبک است و ما می گوییم روز خوبی است برای هر چه خواهد، و دیدن شرفا و علما برای حاجت خواستن در این روز خوبست و هر کس در این روز بیمار شود به زودی شفا یابد» (تاج بخش, 1382, ج 1, ص 213 - 215) .


بررسی حقوق حیوانات در اسلام

الف ـ مبانی حقوق حیوانات در قرآن کریم

در قرآن کریم آیات متعددی در مورد حیوانات دیده می شود که بارها به این موضوع اشاره کرده اند که حیوانات نشانه قدرت الهی و مایه ی عبرت بشر هستند و در آنها منافع بی شماری برای انسانها قرار داده شده است.


1ـ تدبّر در خلقت چهارپایان و حیوانات اهلی

اولم یروا انا خلقنا لهم مما عملت ایدینا انعاماً فهم لها مالکون و ذللناها لهم فمنها رکوبهم و منها یاکلون و لهم فیها منافع و مشارب افلایشکرون؛ «آیا آنها ندیدند که از آنچه با قدرت خود به عمل آورده ایم چهار پایانی برای آنها آفریدیم که آنان مالک آن هستند؟ آنها را رام ایشان ساختیم ، هم مرکب آنان از آن است و هم از آن تغذیه می کنند. و برای آنان منافع دیگری در آن حیوانات است و نوشیدنیهای گوارایی، آیا با این حال شکرگزاری نمی کنند؟» (یس، 71-73).

و ان لکم فی الانعام لعبره نسقیکم مما فی بطونها و لکم فیها منافع کثیره و منها تاکلون؛ «همانا برای شما در مطالعه حال چهار پایان و حیوانات اهلی عبرتی هست که از شیر و گوشت و پوست خود به شما بهره می دهند و بسیاری منافع دیگر برای شما دارند و از گوشت و شیر آنها تناول می کنید» (مومنین، 21).

خداوند در آیات متعدد از انسان می خواهد که در آیات الهی و از جمله خلقت خود و حیوانات تدبر کنند. برای مثال در سوره غاشیه آمده است: افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت؛ «آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است» (غاشیه، 17). خداوند متعال در امثال این آیات مردم را به شناختن حیوانات، و تفکر در کیفیت خلقت آنها و کارهایی که می کنند ترغیب نموده و در آیات دیگر، انسانها را به عبرت گرفتن از بعضی از آنها مانند چهارپایان ، پرندگان، مورچگان و زنبوران عسل دعوت کرده است.

آیات 5 تا 8 سوره نحل نیز به منافع حیوانات اشاراتی جالب و شگفت انگیز دارد. بطوری که پس از بیان برخی منافع مادی چهارپایان از جمله تهیه پوشش و خوراک، روی جنبه استفاده روانی از آنها نیز تکیه کرده می گوید: ولکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون؛ «در این حیوانات برای شما زینت و شکوهی است به هنگامی که آنها را به استراحتگاهشان باز می گردانید و هنگامی که صبحگاهان به صحرا می فرستید» (نحل، 5-8).

در تفسیر این آیه آمده است که منظره جالب حرکت دسته جمعی گوسفندان و چهارپایان به سوی بیابان و چراگاه، سپس بازگشتشان به سوی آغل و استراحتگاه که قرآن از آن تعبیر به «جمال» کرده تنها یک مساله ظاهری و تشریفاتی نیست، بلکه گویای این حقیقت است که چنین جامعه ای خود کفاست، این در واقع «جمال استغناء و خودکفایی جامعه» است، جمال تولید و تامین فرآورده های مورد نیاز یک ملت و همان استقلال اقتصادی و ترک هر گونه وابستگی است.. (مکارم شیرازی, 1380, ج11, ص 159- 160).

سوره نحل اسرار شگفت انگیزی در مورد زنبور عسل بیان می کند. زنبوران عسل دارای زندگی بسیار منظم توام با برنامه ریزی و تقسیم کار و مسوولیت هستند. کندو پاکترین، منظم ترین و پرکارترین شهرهای دنیاست که از تمدن درخشانی برخوردار است و شاید تنها دلیلی که برای این همه نظم و همکاری بتوان آورد، در همین آیه خلاصه می شود که: «پروردگار تو به زنبور عسل وحی فرستاد که از کوهها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی برگزین سپس از تمام ثمرات تناول کن و راههایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده به راحتی بپیما. از درون شکم آنها نوشیدنی خاصی خارج می شود به رنگهای مختلف، که در آن شفای مردم هست، در این امر نشانه روشنی است برای آنها که اهل فکرند!» (نحل، 67-68).


2ـ تکامل و حشر حیوانات در قیامت

برخی آیات قرآن به تکامل و حشر و رستاخیز حیوانات اشاره کرده اند که جای سوال و بحث فراوانی را برمی انگیزد، چرا که لازمه رستاخیز و حساب و جزا، مساله عقل و شعور و تکلیف و مسوولیت است، آیا حیوانات هم دارای سطحی از شعور و ادراک هستند که رستاخیز داشته باشند؟


سوره انعام در این زمینه می گوید: و ما من دابه فی الارض و لا طایر یطیر بجناحیه الا امم امثالکم ما فرطنا فی الکتاب من شی ثم الی ربهم یحشرون؛ «محققاً بدانید که هر جنبنده در روی زمین و هر پرنده که به دو بال در هوا پرواز می کند، همگی طایفه ای مانند شما نوع بنی بشر هستند. ما در کتاب آفرینش هیچ چیز را فروگذار نکردیم. سپس همه به سوی پروردگار خود محشور می شوند» (انعام، 38).


در مورد این آیه تفاسیر زیادی نقل شده است. مرحوم علامه طباطبایی (ره) در بحث مبسوطی ذیل آیه، شباهت اجتماعات حیوانی را به انسانی از نظر کثرت و عدد، هدفداری و حتی دارا بودن نوعی از زندگی ارادی و شعوری مطرح کرده، می نویسند «تفکر عمیق در اطوار زندگی حیوانی که ما در بسیاری از شوون حیاتی خود با آنها سر و کار داریم و در نظر گرفتن حالات مختلفی که هر نوع از انواع این حیوانات در مسیر زندگی به خود می گیرند، ما را به این نکته واقف می سازد که حیوانات هم مانند انسان دارای عقاید و آراء فردی و اجتماعی هستند. حرکات و سکناتی که آنها در راه بقا و جلوگیری از نابود شدن نشان می دهند همه بر مبنای آن عقاید است (طباطبایی, بی تا, ج7, ص 103).


در اجتماعات حیوانی هم مانند اجتماعات بشری فطرتاًَ ماده و استعداد پذیرفتن «دین الهی» وجود دارد. همان فطرتی که در بشر سرچشمه دین الهی است وی را برای حشر و بازگشت به سوی خدا، قابل و مستعد می سازد، در حیوانات نیز هست».


در تفسیر نمونه ضمن بیان زندگی شگفت انگیز زنبور عسل و مورچه، وفای حیوانات به صاحب خود  و تربیت پذیری آنها برای مقاصد انسانی آمده است «در آیات متعددی از قرآن، مطالبی دیده می شود که دلیل قابل ملاحظه ای برای فهم و شعور بعضی از حیوانات محسوب می شود ، داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشگر سلیمان، داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و یمن و آوردن خبرهای هیجان انگیز برای سلیمان شاهد این مدعاست» (مکارم شیرازی, 1380, ج 5, ص 226-225).


در روایات اسلامی نیز احادیث متعددی در زمینه رستاخیز حیوانات دیده می شود. از جمله در «تفسیر المنار» روایتی از طریق اهل تسنن نقل شده که پیامبر(ع) در تفسیر آیه مورد بحث فرمودند: ان الله یحشر هذه الامم یوم القیامه و یقتص من بعضها لبعض ، حتی یقتص للجماء من القرناء؛ «خداوند تمام این جنبندگان را در روز قیامت برمی انگیزاند و قصاص بعضی را از بعضی می گیرد. حتی قصاص حیوانی را که شاخ نداشته و دیگری بی جهت به او شاخ زده است، از اولی خواهد گرفت». همچنین از ابوذر نقل شده که گفت: ما خدمت پیامبر(ع) بودیم که در پیش روی ما، دو بز به یکدیگر شاخ زدند. پیامبر(ع) فرمود: می دانید چرا اینها به یکدیگر شاخ زدند؟ حاضران عرض کردند: نه. پیامبر(ع) فرمود: اما خدا می داند چرا و به زودی در میان آنها داوری خواهد  کرد (همو).


آیاتی همچون «و اذا الوحوش حشرت» (تکویر، 5) و «ثم الی ربهم یحشرون» (انعام، 38) نیز تاکیدی دیگر بر حشر و رستاخیز حیوانات است. 


ب ـ ضرورت نفقه حیوانات در فقه اسلام


در اسلام، از مهمترین حقوق حیوان بر صاحبش، تامین وسیله زندگی حیوان است؛ به طوری که در برخی کتب فقهی، یکی از مصادیق صدقات، غذا دادن به حیوانات نظیر حیوانات آبزی معرفی شده و برای آن ثواب بسیاری زیادی ذکر گردیده است که نشان از اهمیت دادن اسلام به مساله نفقه و غذای حیوانات دارد.


آنچه که در اسلام موجب وجوب نفقه بر ذمه انسان می شود، سه چیز است: 1ـ زوجیت؛ 2ـ قرابت؛ 3ـ ملکیت (ملک). بنابراین هر جانداری که در اختیار کسی قرار بگیرد، باید نفقه اش توسط مالک پرداخت گردد. البته این حکم حقوق هر حیوانی را اعم از اینکه گوشتش خوردنی باشد یا نه، و به نحوی از انحاء قابل بهره برداری باشد یا نه، شامل می شود (نجفی, بی تا, ج 31, ص 394). در متون فقهی در مورد نفقه حیوانات آمده است که: اگر کسی حیوانی را مالک شود، رسیدگی و نفقه آن حیوان بر او است؛ خواه حلال گوشت باشد یا حرام گوشت. پرنده و غیر پرنده نیز فرقی ندارد. زیرا هر کدام برای خود حرمتی دارند... اگر آن حیوان حلال گوشت باشد، صاحبش مخیر است بین سه چیز:


1ـ غذا؛ 2ـ ذبح؛ 3ـ فروش. و اگر حرام گوشت باشد مالک آن بین دو راه مخیر است: 1ـ غذا؛ 2ـ فروش (نایینی، 1378، ص 48).


 گستره نفقه حیوانات در فقه

در زمینه نفقه حیوان چند مساله قابل توجه است:

الف ـ نفقه حیوان شامل چه مواردی است ؟

 نفقه و وسایل زندگی حیوان اعم است از خوراک، آشامیدنی، مسکن، دارو و هر ماده ضروری معیشت و ادامه حیات. اگر حیوان بتواند در مراتع و دیگر جایگاه های قابل تغذیه زندگی خود را تامین کند، مالک حیوان می تواند آن را برای چریدن و آشامیدن رها کند و اگر حیوان نتواند از آن جایگاه ها زندگی خود را تامین کند، واجب است مالک وسایل معشیت حیوان را فراهم کند. همچنین اگر حیوان نتواند به حد کافی تغذیه خود را اداره کند، واجب است مالک بقیه تغذیه او را به حد کفایت تامین نماید (نجفی, بی تا, ج 31, ص 394).


ب ـ وظایف مالک و حاکم در زمینه نفقه حیوان چیست؟

اگر صاحب حیوان از انجام وظایف خود و اداره حیوان خودداری کند، حاکم نخست او را ارشاد و مجبور به اداره زندگی حیوان می کند. اگر صاحب حیوان از اطاعت حاکم تمرد کند، حاکم باید راه دیگری انتخاب کند که حیوان را از فشار زندگی نجات بدهد؛ مانند فروش حیوان یا ذبح آن. در صورتی که گوشتش قابل خوردن باشد، یا رها کردن حیوان تا دیگران معیشت آن را به عهده گیرند. منتهی اگر رها کردن حیوان موجب مزاحمت تصرف کنندگان باشد، حاکم می تواند حیوان را یکباره یا تدریجاً بفروشد و قیمت آن را به صاحب مال بدهد (جعفری، 1377، ج1، ص 116-117).

اگر زندگی حیوان با یکی از راههای فوق تامین نگردد، حاکم به جای صاحب مال اقدام به تامین زندگی حیوان می نماید و به هر نحوه که وضع حیوان مقتضی است و امکانات موجود برای رهایی آن اجازه می دهد، عمل می کند.

در صورت امتناع صاحب حیوان، حاکم می تواند از سایر اموال صاحب حیوان فروخته، معیشت حیوان را تامین کند و اگر تامین زندگی با اجاره دادن حیوان امکان پذیر باشد، حاکم می تواند آن را به اجاره بدهد (همو).

صاحب جواهر می گوید: به مجرد اینکه صاحب حیوان از اداره زندگی حیوان امتناع بورزد و هیچ راهی را برای رهایی جاندار انتخاب نکند، حاکم مجبور نیست که صاحب حیوان را به اداره زندگی حیوان اجبار نماید، بلکه به جهت ولایتی که دارد، اقدام به تامین حیات جاندار می نماید (نجفی, بی تا, ج 31, ص 394)

اگر مواد معیشت حیوان نزد صاحب حیوان وجود نداشته باشد و شخص دیگری آن مواد را داشته باشد، واجب است که صاحب حیوان آن مواد را بخرد و اگر صاحب ماده از فروش آن امتناع بورزد، جایز است صاحب حیوان در موقع ضرورت آن را با ضمانت مثل همان ماده یا قیمت آن غصب کند، چنان که غصب ماده ضروری معیشت برای انسان جایز است. البته غصب ماده ضروری معیشت برای ابقای حیوان هنگامی جایز است که خود صاحب آن ماده یا حیوانی که در اختیار اوست، احتیاج حیاتی به آن ماده نداشته باشد.

مالک موظف است علاوه بر نفقه خود حیوان، مراقب تامین وسایل ادامه حیات بچه حیوان نیز باشد. بنابراین اگر جاندار بچه شیرخوار داشته باشد، باید به اندازه کفایت تغذیه بچه، شیر در پستان مادر نگهداری شود. لذا اگر شیر مادر فقط به اندازه احتیاج تغذیه بچه اش بوده باشد دوشیدن شیر مادر حرام است، البته اگر دوشیدن شیر حیوان ضرری به حیوان یا بچه اش نرساند یا اگر بچه از علف بیابـان تغذیه کند، دوشیـدن شیر واجب است، زیرا در غیر ایـن صورت مـال مفید اسراف می شود (حلی، 1411هـ، ص 354).

همچنین لازم است مقداری از عسل در کندو بماند تا زنبوران گرسنه نمانند و در صورت احتیاج مانند فصل زمستان مستحب است که بیش از قوت او در کندو نگهدارند.

همچنین فقها تصریح کرده اند که چون زندگی کرم ابریشم بسته به برگ توت است، لازم است که مالک حیوان را حفظ کند و نگذارد تلف شود و اگر برگ کم باشد و مالک اعتنایی به حیوان نکند، حاکم از مال مالک می فروشد و برای حیوان برگ می خرد (فریدونی, بی تا, ص 251).

در مواردی که وسیله حیات به یکی از چند حیوان کفایت کند به طوری که یکی از آنها با آن وسیله بتواند نجات پیدا کند و بقیه هلاک شوند مانند اینکه مقداری آب باشد که فقط یکی از حیوانات را بتواند نجات بدهد، فرض بر دو گونه است:

الف ـ در صورتی که حیوانات از همه جهات حیاتی مساوی باشند، مکلف در به کار بردن وسیله حیات برای ادامه زندگی هر یک از این حیوانات مخیر است.

ب ـ حیواناتی که از همه جهات مساوی نبوده باشند، مانند سگ غیر مضر و گوسفند، بدان جهت که پایان دادن به حیات گوسفند با ذبح شرعی امری است قانونی ولی مردن سگ از تشنگی خلاف قانون است، لذا آب به سگ داده می شود تا بدون علت هلاک نشود. با نظر به ملاک فوق مثلاً اگر جانداری بتواند تا دو روز از تشنگی هلاک نشود. مانند شتر، ولی جاندار دیگر تا آن مدت نتواند دوام بیاورد، مسلم است که آب را به جاندار دوم باید داد (جعفری، 1377، ج1، ص 119-118).


تقدم حق حیات حیوان بر طهارت ماییه

در قانون، اسلام عبادات پس از اصول دین تقدم دارد و در میان عبادت نماز چنان اهمیتی دارد که فقها فرموده اند در هیچ احوالی از مردان ساقط نمی شود. یکی از مقدمات نماز طهارت است به طوری که نماز بدون طهارت را نمی توان نماز شمرد. حال اگر مقداری آب که کفاف طهارت و رفع تشنگی حیوان را بکند، موجود نباشد، بلکه برای یکی از این دو عمل کفایت کند، در این گونه مواقع مزاحمت میان عبادت و حق حیوان ایجاد می شود و به عبارتی دو واجب با هم مزاحمت پیدا می کنند.

وجوب طهارت از جهت صلوه و وجوب آب دادن به حیوان. ولی فقها تماماً و بالاجماع در این جا فتوای تبدیل طهارت ماییه به ترابیه داده اند و فرموده اند آب را باید برای حیوان استعمال کرد و برای نماز تیمم نمود. از جمله حضرت امام (ره) در زمینه مجوزات تیمم، می فرمایند: «از آن جمله اینکه استعمال آب موجب خوف عطش بر حیوان محترمی (مثلاً گوسفند) باشد ...»

و همچنین در مساله 11 می فرمایند: «... در عطش که موجب هلاکت است، فرقی نیست بین آنکه خوف هلاکت بر خودش باشد یا دیگری، آن دیگری انسان باشد یا حیوان ، مملوک باشد یا غیر مملوک از آنچه که حفظ آن از هلاکت واجب است...» (اسلامی، بی تا،  ج 1، ص 185). 

اهمیت دادن به نفقه حیوانات در سیره بزرگان

امام ششم(ع) می فرماید: عیسی بن مریم از کنار دریا عبور می کردند. گرده نان خود را به آب انداخت. یارانش عرضه داشتند: یا روح الله چرا نان خود را به آب انداختی که قوت روزانه شما بود؟

عیسی بن مریم فرمودند: برای حیوانات دریا کردم و ثواب آن نزد خداوند بزرگ است. همچنین در «مناقب» امام احمد بن حنبل روایت شده که وی را گفتند مردی در ماوراء النهر می باشد که احادیث ثلاثیه (سه جمله ای) را داراست. احمد به جانب ماوراء النهر رفت و آن مرد را دیدار نمود. مردی کهنسال دید که سگی را غذا می داد. سلامش کرد؛ پیر جواب سلام بداد و باز به کار خود مشغول شد. امام احمد را گران آمد که چرا او به سگ توجه دارد اما به من التفات نمی کند. چون شیخ از غذا دادن سگ فارغ شد، به امام احمد اقبال نمود و گفت مثل اینکه ناراحت شدی که بر سگ توجه کردم و بر شما نه. احمد گفت: آری چنین است. شیخ گفت: ابوزناد از اعرج از ابی هریره مرا حدیث نمود که پیغمبر فرمود: هر که آرزوی آرزومندی را قطع کند، خداوند آرزوی او را در روز قیامت قطع کند و در بهشت جای ندهد. و در این زمین ما سگ یافت نشود و این سگ به امید من به این جا آمده است. من می ترسیدم امید این سگ را قطع کنم و خداوند آرزوی مرا در   روز قیامت قطع کند. امام احمد حنبل گفت: این حدیث مرا کفایت است و برگشت (فریدونی, بی تا, ص283-382). 


حد مجاز تصرف انسان در حیات حیوانات

اینکه انسان از نظر اخلاقی و دینی تا چه حد مجاز به تصرف در حیات حیوانات و موجودات زنده است، مساله مهمی است که در احادیث و روایات بدان توجه زیادی شده است. اهمیت این بحث در حال حاضر بیش از گذشته به چشم می خورد چرا که استفاده از حیوانات در تحقیقات علوم پزشکی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است.

امروزه بدون انجام دادن آزمایش های مقدماتی بر روی حیوانات، کمتر می توان روشهای جدید را درباره انسان بکار بست. در واقع حیوانات عصای دست محققان علوم پزشکی و زیستی هستند. چنان که در مورد بیماریهایی که برای آنها مدل حیوانی وجود ندارد، تحقیقات با اشکال زیادی مواجه می شود. اما حد مجاز این تصرفات مساله مهمی است که از دیدگاه اخلاق در پژوهش باید به آن توجه کرد. با توجه به اصل «عبث نبودن جهان خلقت» و احادیث منقول از ایمه معصومان و سیره آنان به نظر می رسد تصرف انسان در حیات موجودات مطلق نیست و سلب حیات از آنان باید در حد ضروریات باشد (نایینی، 1378، ش 26، ص 47).


حق حیات حیوانات در حقوق اسلام

احادیث و روایاتی در نهی از کشتن بیهوده حیوانات نقل شده که به برخی از آنها اشاره می شود:

من قتل عصفـوراً بغیر حق سـاله الله عنه یوم القیامه؛ «کسی که گنجشکی را به غیر حق بکشد، خداوند روز قیامت از او سوال خواهد کرد» (همو).

عن النبی صلی الله علیه و آله انه نهی عن قتل کل ذی روح الا ان یوذی؛ «از رسول نقل شده که ایشان نهی می فرمودند از قتل هر موجودی که روح دارد مگر آنکه جوازی برای آن کار باشد» (نایینی، 1378، ش 26، ص 47).

پیامبر(ع): لعن الله من مثل بالحیوان؛ «خداوند لعنت کند کسی را که حیوان را مثله کند» (همو).

همچنین از پیامبر (ع)نقل شده که فرمود «در شبی که به معراج رفته بودم بر آتش جهنم گذری داشتم. زنی را در حال عذاب دیدم. از علت عذاب پرسیدم. گفته شد گربه ای را بسته بود و آب و غذایش نمی داد و اجازه استفاده از خس و خاشاک زمین را هم به او نمی داد تا گربه به هلاکت رسید. پس خدا به واسطه آن عمل ناشایست عذابش می کند». بر طبق این روایات به نظر می رسد اگر ایذاء و آزاری از سوی حیوانات متوجه انسان نبوده یا ضرورتی متوقف بر آن نباشد، انسان مجاز به کشتار حیوانات نیست. بنابراین در آزمایشهای پزشکی که ضرورت دارد آزمونهای مقدماتی بر روی حیوانات آزمایشگاهی صورت گیرد باید به نحوی برنامه ریزی شود که حداقل تلفات حیوانی ایجاد گردد و از کشتار غیر ضروری حیوانات جلوگیری به عمل آید.

همچنین اگر به ناچار لازم باشد که حیوانی کشته شود، باید از مرگ توام با قساوت و بی رحمی خودداری گردد و نیز باید مراقب بود که کثرت کار با حیوانات در آزمایشگاه ها و ... سبب بی رحمی و قساوت انسان نشود و به مرگ بی رحمانه و مثله کردن حیوانات نینجامد (همو). 


محدودیت ها در بهره برداری از حیوانات

بشر از حیوانات در راه های گوناگون منتفع می شود؛ از جمله در سواری، خوراک، پوشاک و ... اسلام حتی در این نوع بهره برداریها هم حد و مرزی برای انسان قایل شده است. از جمله محدودیتهایی که در آنها رعایت حقوق حیوانات مد نظر واقع شده است، عبارتند از: 


الف ـ محدودیت در دوشیدن شیر

1ـ اگر جاندار بچه شیرخوار داشته باشد باید به اندازه کفایت تغذیه بچه شیر در پستان مادر نگهداری شود. لذا اگر شیر مادر فقط به اندازه احتیاج تغذیه بچه اش باشد، دوشیدن شیر مادر حرام است. بعضی از فقهای اهل سنت گفته اند: آنچه که واجب است نگهداری شیر به اندازه رمق بچه است؛ یعنی فقط زنده ماندن بچه حیوان کافی است. صاحب جواهر می گوید: ضعف این فتوی روشن است.

2ـ اگر دوشیدن شیر برای حیوان ضرر داشته باشد، مانند اینکه حیوان نتواند از تغذیه کافی اشباع شود، حرام است (جعفری, 1377, ج1, ص 119).

ب ـ محدودیت در برداشت عسل از کندو: باید مقداری از عسل در کندو بماند تا زنبوران گرسنه نمانند و در صورت احتیاج مانند فصل زمستان مستحب است که بیش از قوت او در کندو نگه دارند (همو, ص 118).

ج ـ محدودیت در سواری گرفتن و بارکشیدن: ابوذر از پیامبر اکرم (ع) نقل کرده که هیچ حیوانی نیست مگر آنکه هر صبحگاه از خداوند می خواهد خدایا مالکی به من عطا کن که مرا به علف سیر کند و از آب بنوشاند و بیش از طاقتم بر من تکلیف نکند (فریدونی, بی تا, ص 150).

سکونی از امام ششم(س) نقل می کند که حضرت فرمود: حیوان را بر صاحبش حق است] از جمله [بیش از طاقت بار نکند و پشت حیوان را کرسی گفتگو قرار ندهد

و باز از پیامبر اکرم (ع) نقل شده که حضرت فرمود: حیوان را بر صاحبش حقوقی است]از جمله[ بر پشت حیوان به جز برای خدا درنگ نکند و بیش از طاقت حیوان بر حیوان بار نکند و بیش از توانایی اش او را به سیر و سفر وادار نکند .

ابوهریره از پیامبر(ع) نقل می کند که حضرت فرمود: پشت حیوان را تخت قرار ندهید چه خداوند حیوان را برای شما مسخر نموده است؛ بقدری سوار شوید که رفع حاجت شود، اگر کجاوه یا بار در پشت حیوان است، مواظب باشید کج نشود.


حماد لحام گوید: قطار شتری بر امام صادق(س) گذشت. حضرت دید بار شتر کج شده است؛ فرمود: یا غلام اعدل علی هذا الجمل ان الله یحب العدل؛ «ای غلام (پسر) با این شتر به عدالت رفتار کن (یا بار را بر شتر استوار ساز) که خداوند عدل را دوست دارد».

از جمله دستورهای امیرالمومنین به مامور دریافت مالیات جانداران این است که: «... ] مامور [آنقدر پشت حیوان سوار نشود که حیوان به مشقّت بیفتد؛ لذا باید برای سوار شدن از همه آن حیوانات با عدالت بهره برداری کند... اگر حیوانی خسته و درمانده باشد، باید برای آن حیوان آسایش بدهد... و در هر چند ساعت مناسب آنها را برای استراحت رها کند...» (شهیدی, 1374, ص 286).

دـ نهی از اذیت و آزار حیوانات: همان طور که قبلاً هم اشاره کردیم، قرآن به وجود شعور و درک در حیوانات معتقد است؛ به همین جهت اسلام علاوه بر نهی آزار و اذیت جسمی حیوانات، از آزار روحی آنها نیز به شدت نهی نموده است. از جمله مواردی که در احادیث و روایات در این زمینه به چشم می خورد، می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1ـ نهی از لعن کردن و زدن حیوان امیرالمومنین فرموده است: «خدا لعنت کننده کسی است که حیوان را لعنت کند».

همچنین، دشنام و لعنت به حیوان و زدن به صورت آن ممنوع است. لاتضـر بوا الدواب علی وجوهها فانها تسبح بحمدالله؛ «به صورت حیوانات نزنید که همانا آنها پروردگارشان را تسبیح می کنند» (جعفری, 1377, ج 1, ص 118).

همچنین نقل است امام چهارم با شتری بیست بار (برخی گفته اند چهل بار) به زیارت خانه خدا رفتند و تازیانه ای به حیوان نزدند. از وصایای امام چهارم به فرزند عزیزش امام باقر آن است که: «فرزند، من با این شتر بسیار حج نموده ام   و یک تازیانه به او نزده ام، آن گاه که این شتر بمیرد، دفنش کن تا درندگان گوشت او را نخورند».

در سفر حج ناقه امام علی بن الحسین(س) سکندری خورد، حضرت تازیانه را بلند نمود، اما بر حیوان نزد و فرمود: «اگر قصاص نبود، تازیانه ام را می زدم». این امر به خوبی نشان می دهد که انسان به خاطر زدن حیوان به ناحق مواخذه می شود (فریدونی, بی تا, ص 158).


2ـ نهی از ذبح حیوانی در مقابل حیوان دیگر

جایز نیست حیوانی را در مقابل حیوان دیگری که او را می بیند ذبح کنند (حلی, 1411 هـ , ج 3, ص 914).

امام علی(س) فرموده است: «گوسفندی را نزد گوسفند دیگر ذبح نکنید».


3ـ نهی از جدا کردن بچه حیوان از مادرش

از جمله دستوراتی که امیرالمومنین(س) به متصدیان دریافت مالیات جانداران فرموده، این است که: «مامور میان شتر و بچه او جدایی نیندازد...» (شهیدی,1374, ص 286).

تردیدی نیست در اینکه مثال شتر و بچه اش به عنوان مصداق است و با در نظر گرفتن علت، حکم شامل همه مادران و بچه های حیوانات می شود.

«شکار جوجه پرندگان در آشیانه مادامی که به پرواز در نیامده است، حرام است زیرا جوجه در آشیانه در پناه خدا است» (جعفری, 1377, ج 1, ص 18).

به طور کلی در کتب فقهی، برداشت جوجه پرنده ها از آشیانه مکروه اعلام شده است (حلی، 1411هـ,ج3, ص 91؛ طوسی, 1343, ج 2, ص 594).


4ـ نهی از خشونت و اجحاف


امیرالمومنین (س) به متصدی دریافت مالیات جانداران فرمود: «کسی را برای تحویل گرفتن و آوردن حیوان وکیل کن که خشونت نداشته باشد و اجحاف و تعدی بر حیوان ننماید و آنها را درمانده و خسته نکند .... و با حیوانی که سم او شکافته یا در حرکت و راه رفتن خود را می کشد، ملایمت کند» (شهیدی, 1374, ص 284).

سکونـی از امام ششم نقـل می کند که از جملـه حقوق حیوان بـر صاحبش ایـن است که: «حیوان را داغ نکند و بر صورتش نزند...».


عبدا... بن جعفر گوید: حضرت رسول به خانه یکی از انصار داخل شد. شتری را مضطرب دید. حضرت نزد آن شتر آمد و کوهان شتر را دست مالید و نوازشش کرد تا آرام گرفت. سپس فرمود صاحب شتر کیست؟ جوانی نزد حضرت آمد و عرضه داشت من صاحب شترم. حضرت فرمود آیا از خداوند درباره این حیوان نمی ترسی؟ خداوند ترا مالک این حیوان قرار داده، سیرش نمی کنی و شکنجه اش می داری؟


   همچنین نقل شده که پیامبر اکرم(ع) با یارانش از حرم گذر می فرمود. آهویی خوابیده بود. حضرت یک نفر را حافظ او قرار داد تا آن حیوان را نترسانند و آزارش ندهند. (فریدونی, بی تا, ص 229).


5ـ نهی از ویران کردن پناهگاه و لانه حیوانات


از جمله نفقه های حیوان که بر صاحبش واجب است تهیه پناه گاه و لانه است. لانه یا پناه گاه محل آسایش هر جانداری است ویرانی آن باعث آزار روحی و جسمی وی می شود . علاوه بر احادیث و روایاتی که در زمینه نهی از خراب کردن لانه حیوانات وجود دارد، در کتب فقهی هم به این مساله پرداخته شده است:

از ادرار در لانه های خزندگان و در آب نهی شده است. شهید در لمعه ضمن بیان این مطلب، علت نهی از این کار را نیز بیان می کند: «یکره البول قایما ومطحا به فی الهوا و للنهی عنه و فی الماء جاریا و راکدا للتعلیل فی اخبار نهی بان للماء اهلا فلاتوذوهم». (همو).

جای شگفتی است که اسلام حتی به ریزترین موجوداتی که در هوا و آب هستند و حتی دیده نمی شوند، توجه دارد و راضی به آزار آنها نیست.

در سیره ایمه و پیامبر اکرم(ع) بسیار آمده که در خانه خود پرند ه نگهداری و به آنها رسیدگی می کردند؛ از جمله: زید گوید در محضر امام صادق(س) راجع به کبوتر صحبت داشتم. حضرت فرمود: در خانه خود نگهدارید چه، کبوتـر دوست داشتنی است و بـا حضرت نوح هم کشتی بوده و مانوس ترین پرنده در خانه است (کلینی, بی تا, ج 6, ص 548).

ابان از امام ششم(س) روایت می کند که حضرت فرمود: در خانه رسول  اکرم(ع) یک جفت کبوتر سرخ بود (کلینی, بی تا, ج 6, ص 548).


6ـ نواهی در مورد شکار و ذبح

شکار در اسلام آداب و دستورهای مفصلی دارد و در کتب فقهی، احادیث و روایات مباحثی هم چون حرمت شکار در حال احرام، زمان شکار، وسیله شکار، ضرورت شکار و.... را به خود اختصاص داده است. در اکثر این روایات و دستورها رعایت حقوق حیوانات به خوبی دیده می شود؛ از جمله:

الف ـ صید یا ذبح حیوان در شب: در کتب فقهی صید حیوانات وحشی و پرندگان یا ذبح حیوانات در شب مکروه اعلام شده است، مگر هنگامی که ضرورت اقتضا کند (طوسی, 1343, ج 2, ص 594). شاید فلسفه کراهت که در آیات متعددی از قرآن هم بیان شده، این باشد که خداوند شب را مایه آرامش و استراحت قرار داده است، لذا به هم خوردن آسایش و آرامش هیچ موجودی حتی حیوانات در شب روا نخواهد بود.

ب ـ وسیله صید: در مورد وسیله صید و ذبح نیز دستورهایی هم چون برنده بودن وسیله (برای آزار ندیدن حیوان)، نهی از قطع و بریدن و مثله کردن اندامی از حیوان قبل از ذبح، متناسب بودن وسیله صید با شکار و... دیده می شود. از جمله اینکه ذبح کردن باید با وسیله آهنی تیز باشد و گرنه جایز نیست مگر در هنگام ضرورت که آن هم باید سعی شود وسیله حتی الامکان تیز و برنده باشد (حر عاملی،  1403ه ، ج 8، ص 361).

ج ـ ضرورت شکار: در احادیث آمده است که شکار حیوانات برای تفریح و بدون احتیاج حرام است (همو، ج 16، ص 241). به همین جهت کسی که برای تفریح به شکار می رود، سفرش معصیت است و باید نماز را در این سفر تمام بخواند.

د ـ حرمت شکار جوجه: پرندگان در آشیانه مادامی که به پرواز در نیامده است، حرام است؛ زیرا جوجه در آشیانه در پناه خداست (اسلامی، بی تا, ج 2، ص 213 و 205).

هـ ـ حـرمت شکار در حال احـرام: در کتـب فقهی می خوانیـم که از «محرمـات احرام، شکار صحراست، از حیث شکار نمودن و خوردن ولو اینکه کسی که محرم نیست آن را شکار کرده باشد. و نیز اشاره کردن و راهنمایی نمودن و بستن و سر بریدن و از جهت جوجه و تخم. پس اگر آن را سر ببرد، بنابر مشهور میته می شود و این احوط است و پرنده ها حتی ملخ در حکم شکار صحرایی می باشند. احتیاط آن است که کشتن زنبور و مورچه در صورتی که قصد اذیت او را ندارند، ترک شود و کشتن جانورانی که در بدن سکونت می گزینند از قبیل شپش و کک و مانند اینها و همچنین است حیواناتی که در بدن دیگر حیوانات می باشند و انداختن آنها از بدن و انتقال دادن آنها از جایشان به جایی که از آن می افتد جایز نیست بلکه احتیاط آن است که آنها را به جایی که در معرض سقوط می باشند، نیز انتقال ندهد... (اسلامی، بی تا, ج 2، ص 213 و 205).


فلسفه تحریم صید در حال احرام

 در فلسفه تحریم صید در حال احرام آمده است که در مراسم حج و عمره انسان به یک نوع ریاضت مشروع الهی دست می زند و به نظر می رسد که تحریم صید در حال احرام بهمین منظور است. از  این گذشته با توجه به این اگر صید کردن برای زوار خانه خدا کار مشروعی بود این همه رفت و آمدی که هر سال به این سرزمینهای مقدس می شود، نسل بسیاری از حیوانات در آن منطقه که به حکم خشکی و کم آبی حیواناتش نیز کم است، برچیده می شد و این دستور نوعی حفاظت و ضمانت برای بقای نسل حیوانات آن منطقه است. مخصوصاً با توجه به اینکه در غیر حال احرام نیز صید حرام و هم چنین کندن درختان و گیاهان آن جا ممنوع است. روشن می شود که این دستور ارتباط نزدیکی با مساله حفظ محیط زیست و نگهداری گیاهان و حیوانات آن منطقه از نابودی و فنا دارد. این حکم به قدری دقیق تشریح شده که حتی کمک کردن و نشان دادن و ارایه صید به صیاد نیز تحریم گردیده است (شیرازی، 1380، ج 5، ص 88).

اسلام احکام شکار را به طور یقین تشریح نموده است و سیره ایمه هم نشان می دهـد که بـه طور کلـی شکار و صیـد حیوانات از نظـر ایشان چندان مطلـوب و پسندیده نبوده و آن را موجب سیاهی قلب می دانستند.

نهی از آزار حیوانات و رعایت حقوق آنان در احادیث و روایات بسیار مفصل و دقیق است و حتی کوچکترین مسایل از نظر دور نمانده است به طوری که در حدیث آمده است: سزاوار است کسی که شیر را می دوشد، ناخن های انگشتان را بگیرد تا حیوان اذیت نشود. ذکر همین مقدار نشانگر اهمیتی است که اسلام به حقوق حیوانات داده است. 


غیب گویی با توجه به رفتار حیوانات

بشر همواره به سرنوشت خود علاقه مند بود و وسیله ای می جست تا از آن خبری یابد. لذا در این راه به همه چیز اعم از ستارگان، زمین، رویا و حتی پرندگان و حیوانات توجه کرده و با آنها فال گرفته و غیب گویی کرده است. در این راه برای پیش بینی سیر بیماری و درمان نیز از درون و بیرون حیوانات یاری می گرفته است. گاه این پیشگویی ها منجر به حوادث ناگوار و آزار و اذیت حیوانات هم می شده است.

فال گیری از روی رفتار حیوانات، خطوط شانه گوسفند، دیدن دل و جگر حیوانات یا نگریستن پرواز طیور و... صورت می گرفت (تاج بخش,1382, ج 1, ص 175).

مسلماً چگونگی پرواز پرندگان، جگر یا نشانه حیوانات و غیره به هیچ وجه تاثیری در اطلاع از آینده ندارد و اگر گاهی پیشگویی به حقیقت پیوسته است، یا برحسب تصادف بوده و یا توان نفسانی و قوه واهمه ناشناخته گوینده است که نکته ای را بیان کرده و بعداً مصداق حقیقی پیدا کرده است.

 پیشگویی در میان اعراب و ایرانیان به شدت رواج داشت. به قول جرجی زیدان اعراب پس از اسلام نیز همانند سایر ملتهای معاصر از چنگ کهانه و عرافه یعنی غیب گویی از گذشته و آینده و فال گیری از آهنگ پرواز پرندگان رهایی نیافتند.

در قرآن مجید، آیات متعددی در مورد تطیر و بیهـودگی آن دیده می شـود؛ از جمله آیه 131 اعراف، آیه 47 نمل و 18 و 19 یس. در سوره مبارکه یس چنین آمده است:

قالوا انا تطیرنا بکم لین لم تنتهوا لنرجمنکم و لیمسنکم منا عذاب الیم. قالوا طایرکم معکم این ذکرتم بل انتم قوم مسرفون؛ «گفتند: ما شما را به فال بد گرفته ایم، وجود شما شوم و مایه بدبختی شهر و دیار ماست. اگر از این سخنان دست بر ندارید، مسلماً شما را سنگسار خواهیم کرد و مجازات دردناکی از ما به شما خواهد رسید. (رسولان گفتند) شومی شما از خود شماست و اگر درست بیندیشید به این حقیقت واقف خواهید شد. شما گروهی اسرافکار و متجاوزید».

«تطیر» به معنای فال بد زدن است و ریشه اصلی کلمه «طیر» به معنای پرنده می باشد. عرب، فال بد را غالباً به وسیله پرندگان می زد، مثلاًَ گاهی صدا کردن کلاغ را به فال بد می گرفت و گاهی پریدن پرنده ای را از دست چپ نشانه تیره روزی می پنداشت (مکارم شیرازی, 1380, ج 6, ص 316).

آل فرعون هرگاه دچار ناراحتی و مشکلی می شدند فوراً به موسی(س) و پیروانش نسبت می دادند و می گفتند این از شر قدم اینها است» (اعراف، 131).

این طرز فکر مخصوص فرعونیان نبود، قرآن مجید می گوید دشمنان پیامبر اسلام(ع) نیز در برابر او چنین منطقی داشتند (نساء، 78) و در جای دیگری می گوید انسانهای منحرف چنین هستند (فصلت،50).

همان طور که گفتیم فال نیک و بد در میان انسان ها و اقوام مختلف رواج داشت این امر اثر طبیعی ندارد اما بی تردید اثر روانی می تواند داشته باشد، فال نیک غالباً مایه امیدواری و حرکت، و فال بد موجب یاس و نومیدی است. شاید به همین دلیل است که در روایات اسلامی از فال نیک نهی نشده، اما فال بد به شدت محکوم گردیده است. در حدیث معروفی از پیامبر(ع) نقل شده: تفالوا بالخیر تجدوه؛ «کارها را به فال نیک بنگرید تا به آن برسید» در مورد فال بد که شدیداً مذمت شده از پیامبر(س) نقل شده است: «الطیره شرک» فال بد زدن یک نوع شرک به خداست.

از امام صادق(س) در مورد اثر فال چنین آمده است الطیره علی ما تجعلها ، ان تهونتها تهونت، وان شددتها، تشددت وان لم تجعلها شییا لم تکن شییاً؛ «و فال بد اثرش به همان اندازه است که آن را می پذیری، اگر آن را سبک بگیری کم اثر خواهد بود و اگر آنرا محکم بگیری پر اثر و اگر به آن اعتنا نکنی هیچ اثری نخواهد داشت» (مکارم شیرازی، 1380، ج 6، ص 318 ـ 319).


نهی مسابقاتی که منافی حقوق حیوانات باشند

تفریح با حیوانات همواره مورد توجه بشر بوده است. اسلام همان طور که تفریحات و مسابقات سالمی مثل اسب دوانی و شتر سواری را  تشویق و حتی شرط بندی بر سر آنها را مجاز شمرده از تفریحاتی که باعث تضییع حقوق حیوانات می شود، به شدت نهی کرده است.

در عصر جاهلیت بعضی افراد در کشتن شتر های خویش با یکدیگر مسابقه می گذاشتند و هر کس تعداد بیشتری از شتر های خود را می کشت، غلبه و پیروزی از آن وی بود. این عمل را معاقره می خواندند. در کتب لغت عقر به معنای قطع کردن پای حیوان است و وجه تسمیه کشتن شتر ها و معاقره این بود که اول یکی از چهار پای را با ضربه شمشیر قطع می نمودند و چون به زمین می افتاد، نحرش می کردند. گویی قطع پای شتر پیش از کشتن یکی از شرایط این مسابقه بود و این خود نمونه واضح آزار و اذیت حیوان  پیش از قربانی کردن بود. ریشه روانی این عمل، خود خواهی، تفوق طلبی، ریاکاری و فخر فروشی بود. مسابقه دهندگان گوشت شتر های نحر شده را به رایگان در اختیار عموم  می گذاردند، و در واقع با این بذل و بخشش به کار خلاف اخلاق خود لباس فتوت و انفاق می پوشاندند و عمل قبیح خود را زیبا نشان می دادند. پیامبر(ع) این مسابقه خلاف اخلاق را ممنوع کرد و جنبه انفاق و احسان آن را نادیده گرفت و پیروان خود را از چنین رقابت جاهلانه و زیانباری که مایه فساد اجتماعی و کینه توزی بود، بر حذر داشت. به علاوه از قطع کردن پای حیوانات زنده که یک عمل غیر انسانی و از رسوم قبیح دوره جاهلیت بود، نهی فرموده آن را غیر مشروع اعلام کرد (فلسفی, 1397, ج 2, ص 201).

در لسان العرب آمده است: «فی الحدیث لاعقر فی الاسلام. ان النبی(ع)  نهی عن معاقره الاعراب» (همو). از دیگر تفریحات مرسوم در زمان جاهلیت که هنوز هم در جوامع و ملل گوناگون دیده می شود، مسابقه از طریق به جنگ انداختن حیوانات بود. طرفین مسابقه دو حیوان نظیر خروس یا سگ را وادار به جنگیدن با هم می کردند و هر حیوان که می برد، آن طرف برنده محسوب می شد و تماشاچیان هم بر سر برد و باخت آنها شرط بندی می کردند. پیامبر(ع) این کار غیر انسانی را به شدت نهی و قدغن نمودند.

نهی رسول الله (ع) عن تجریش البهایم؛ «پیامبر(ع) از اینکه حیوانات را وا دارند که با هم بجنگند و زور آزمایی کنند نهی فرمود».

از امام ششم(س) در مورد جنگ انداختن میان دو حیوان می پرسند. فقال: کلّه مکروه؛ «تمام اینها را  مکروه می دانم».


خداوند لعنت کند کسی را که یال و دم اسب را که وسیله دفاع اوست، قطع کند. همچنین در «وسایل الشیعه» آمده است شکار حیوانات برای تفریح و بدون احتیاج حرام است. بنابراین سفر کسی که برای تفریح به شکار می رود، سفر معصیت بوده و باید نمازش را تمام بخواند (حر عاملی, 1403ه ، ج 8, ص 361). ادامه این بحث در تاریخ ایران و در حقوق بین الملل به نوشتار بعدی موکول گردیده است.


 

منابع و مآخذ


قرآن الکریم

نهج البلاغه

امیری، فاطمه، زیست شناسی پایه، تهران، انتشارات پیک دبیران، چاپ اول،1379

تاج بخش، حسن، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، تهران، انتشارات سازمان دامپزشکی کشور با همکاری دانشگاه تهران، 1382

جعفری، محمد تقی، رسایل  فقهی، بی جا، موسسه نشر کرامت، 1377

حجتی اشرفی، غلامرضا، مجموعه کامل قوانین و مقررات  جزایی، تهران، انتشارات گنج  دانش، چاپ 21، 1377

حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، بیروت، دار احیاء لتراث العربی، چاپ پنجم، 1403ه

حلی، ابوالقاسم، شرایع الاسلام  فی مسایل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضوا،   602 ه

حلی، محمد ابن ادریس، کتاب السرایر حاوی لتحریر الفتاوی، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1411ه

سیوری، فاضل مقداد، التنقیح الرایع لمختصر الشرایع، قم، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، 1404ه

شوالیه، ژان ـ گربران، آلن، فرهنگ نمادها، ترجمه: سودابه فضایلی، تهران، انتشارات  جیحون، چاپ اول، 1378

شهیدی، سید جعفر، ترجمه نهج البلاغه، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374

طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا

طوسی، محمد، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، تهران، دانشگاه تهران،1343

فریدونی، حسین، «بررسی حقوق حیوانات در اسلام و قوانین روز»، پایان نامه دکترای دانشگاه تهران، بی تا

فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی اخلاق از نظر همزیستی و ارزش های انسانی، هیات نشر معارف اسلامی،1397

کزازی، میر جلال الدین، از گونه ای دیگر جستارهایی در فرهنگ و ادب ایران، نشر مرکز، چاپ اول،1368

موسوی الخمینی، تحریر الوسیله، ترجمه: علی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی،  بی تا

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه چاپ 18، 1380

نایینی، علیرضا، ربانی، محمد، حقوق حیوانات از دیدگاه قرآن و احادیث، فصلنامه علمی پژوهشی دانشور، سال هفتم، دانشگاه شاهد، 1378

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی مسایل الحلال و الحرام، بیروت، دار احیا، الثراث العربی، چاپ هفتم، بی تا



منبع این مطلب: انجمن حمایت از حیوانات [لینک]




در «مای ملو» تبلیغات رایگان است. برای ارسال آگهی خود «اینجا» کلیک کنید.

نظرسنجی: میوه مورد علاقه شما چیست؟
31.7% توت فرنگی
26.7% گیلاس
15.1% هیچکدام از موارد بالا
10.8% سیب
9.2% گلابی
6.5% انگور
سوال نیم روز

  • بر اساس حروف الفبا، کدام حیوان در طالع بینی چینی اول است؟
    برای دیدن پاسخ 2 ثانیه موس خود را بر روی این متن قرار دهید یا این متن را یک مرتبه لمس کنید و 2 ثانیه منتظر بمانید.

    پاسخ

    اژدها



    وب سایت «وصیت ساز» اولین و تنها سرویس ایرانی در جهت نگارش و ثبت وصیت نامه های آنلاین است. در این وب سایت میتوانید وصیت نامه خود را با ظریفترین جزییات ...