اتانازی یا یوتانایز حیوانات (مرگ بدون درد)

لغت اتانازی یا یوتانایز (Euthanasia) از دو جزء یونانی “Eu” به معنی خوب و “Thanatos” به معنی مرگ گرفته شده است. “مرگ خوب” حالتی از مرگ است که با کمترین درد و استرس حادث شود. اتخاذ تصمیم بر انجام اتانازی (یوتانایز)، معمولاً فرآیند دشواری است که محدودیت ها و دوراهی های اخلاقی خاص خود را دارد. در اینجا سعی می کنیم تا با نگاهی گذرا به این مقوله، نکات مهم آن را برای دارندگان حیوانات و دامپزشکان، دوباره مرور نماییم.

بر اساس مبانی اخلاق حرفه ای یا اصول انسانیت، باید اطمینان حاصل نمود که چنانچه جان حیوانی باید گرفته شود، این عمل با نهایت دقت و با کمترین درد و استرس صورت گیرد. تکنیک های اتانازی (یوتانایز) باید موجب از دست رفتن سریع هوشیاری شده و به دنبال آن ایست قلبی یا تنفسی ایجاد گردیده و در نهایت عملکرد مغزی را متوقف سازد. این تکنیک ها باید چنان اجرا شوند که حیوان قبل از محو هوشیاری، کمترین میزان اضطراب و تشویش را متحمل شود.

موارد مجاز برای انجام اتانازی (یوتانایز)
 همین حالا به جامعه حامیان حیوانات و طبیعت «مای ملو» بپیوندید و ما را در این مسیر زیبا همراهی کنید. برای شروع اینجا کلیک کنید.

انجام این عمل در صورت حضور صاحب حیوان می بایست توسط وی تقاضا شده و دامپزشک خود نمی تواند چنین تصمیمی را اتخاذ کند. دامپزشک باید تشخیص خود از بیماری، راه حل های ممکن برای درمان آن، طول دوره درمان، هزینه ها و پیش آگهی را به صاحب حیوان توضیح دهد تا در صورت لزوم، وی با آگاهی کامل نسبت به انجام این عمل، تصمیم گیری نماید. با این حال باید توجه داشت که دامپزشک از نظر نوع و صحت تشخیص عارضه و تعیین روش انجام اتانازی (یوتانایز)، واجد نقش کلیدی در این امر می باشد. در ادامه، به برخی شرایط که اتانازی (یوتانایز) در آن توصیه پذیر است، اشاره می گردد. باید توجه داشت که این موارد تنها راهنمای کلی در رابطه با اتانازی (یوتانایز) می باشند و در مورد هر بیمار، دامپزشک باید به بررسی شرایط ویژه مربوط به آن بپردازد.

• مواقعی که حیوان دچار درد زیادی است و به هیچ نحو قابل تسکین نمی باشد.
• هنگامی که بیماری حیوان درمان پذیر نباشد و برای حیوان ناراحتی های زیادی ایجاد کند.
• مواقعی که صاحب دام با وجود درمان پذیر بودن بیماری به دلیل هزینه ها یا مشکلات نگهداری حیوان از ادامه درمان منصرف شده و تلاش برای یافتن فرد دیگر یا گروه های حمایت از حیوانات و غیره به نتیجه نرسد و آزادسازی حیوان در طبیعت به دلیل ماهیت بیماری وی (رنج آور بودن یا مسری بودن) مقدور نباشد.
• مواقعی که حیوان درد ندارد، لیکن به واسطه آسیب های عصبی یا آناتومیکی و …، به هیچ عنوان قادر به راه رفتن، حفظ تعادل یا انجام امور حیاتی خود نیست و به تشخیص دامپزشک واجد صلاحیت، این نقیصه قابل برگشت نباشد.
• مواردی که حیوان درد ندارد ولی دچار رنج و ناراحتی است. مثلاً زجر تنفسی به واسطه عوامل غیر قابل برگشت.
• مواردی که حیوان قادر به کنترل ادرار و مدفوع خود نبوده و امکان درمان، نگهداری در محیط باز یا برگشت آن به طبیعت وجود ندارد.
• عدم توانایی در شنیدن و دیدن به گونه ای که مشکلات آنچنان زیادی برای حیوان ایجاد کند که ادامه زندگی وی بیشتر ناراحتی و رنج باشد تا بهره مندی از حیات.
• موارد توحش حیوان به دلایل رفتاری یا بیماری عفونی به نحوی که غیر قابل درمان بوده و رهاسازی آن در طبیعت برای انسان ها و سایر حیوانات خطرناک باشد.
• اثبات یا ظن قریب به یقین وجود بیماری های بسیار خطرناک که طبق دستورالعمل سازمان های بهداشتی، درمان آنها در حیوانات مجاز نمی باشد؛ نظیرهاری.

مواردی وجود دارد که انجام اتانازی (یوتانایز) جهت حیوانات سالم تقاضا می شود. صاحبان آنها معمولاً دیگر به این حیوانات نیازی ندارند یا اینکه از آنها خسته شده اند! مطابق نظر “برنارد رولین” اتانازی (یوتانایز) حیوانات سالم تاکنون به عنوان یک اصل حرفه ای در دامپزشکی مورد تایید قرار نگرفته است. به عقیده وی، تعهد اولیه حرفه دامپزشکی نسبت به حیوانات است نه انسان، و نخستین وظیفه دامپزشکان حفظ جان حیوانات مورد درمان آنها است. به نظر وی، عملکرد شخص برخلاف عقاید اخلاقی باطنی خود، منجر به بروز استرس اخلاقی در وی می شود که نتیجه مستقیم تناقض بین آن چیزی است که ما باور داریم و باید انجام دهیم و آنچه که در واقعیت انجام می دهیم. این استرس اخلاقی سلامت فکری و جسمی فرد را متاثر کرده و ذره ذره آن را از بین می برد.

لذا برای دامپزشکان متعهد، تنها رهایی حیوان از درد و رنج می تواند دلیلی برای انجام اتانازی (یوتانایز) باشد. لیکن وی اذعان می نماید، برای دامپزشکانی که جان حیوانات را موضوع قابل حمایتی نمی دانند، پاسخ روشن است: حیوان به دنبال تقاضای صاحبش کشته خواهد شد. تنها موضوع مورد توجه برای اینگونه افراد، شاید آن باشد که ایجاد مرگ بدون درد صورت گیرد و چنانچه برای کم کردن هزینه های صاحب دام، از زجر کشیدن حیوان مایه بگذارند و روش های نادرست و دردناک مرگ را صورت دهند، از نظر اخلاقی مجرم و قابل سرزنش هستند. به نظر وی، در موارد تقاضای اتانازی (یوتانایز) حیوانات سالم، بهتر است دامپزشک به یافتن راه حل های دیگر اقدام نماید. برای مثال اسب هایی که دیگر قادر به انجام کارهای محوله (نظیر سوارکاری یا بارکشی) نیستند را می توان برای سواری افراد آماتور یا گردشگران به کار برد.

برخی بیماری ها به سختی به درمان جواب می دهند یا نیازمند راه های درمانی و جراحی های سنگینی هستند. گاهی بعضی دامپزشکان چنین بیمارانی را به دلیل فقدان اطلاعات کافی در مورد نحوه درمان یا ماهیت بیماری یا در اختیار نداشتن امکانات درمانی لازم، به اتانازی (یوتانایز) محکوم می کنند. اصل اول در چنین مواردی، ارجاع بیمار به مراکز درمانی بزرگتر و تخصصی تر است که این امر، رضایت صاحب حیوان را نیز به همراه خواهد داشت. در غیر اینصورت اگر بعد از انجام اتانازی (یوتانایز)، صاحب دام متوجه شود که می توانسته کاری برای حیوانش انجام دهد، این موضوع موجب رنجش بسیار وی شده و ممکن است به موقعیت حرفه ای دامپزشک مسیول نیز صدمه وارد نماید.

با توجه به مواردی که گفته شد، ممکن است درباره علت سخت گیری های موجود در مورد اتانازی (یوتانایز) حیوانات خانگی سوالی بدین نحو مطرح شود که: چرا در حالیکه روزانه صدها هزار گاو و گوسفند و حیوانات با مصرف خوراکی در کشتارگاه ها کشته می شوند، کشتن یک حیوان خانگی آنچنان اهمیتی پیدا می کند که باید بسیاری قواعد و اصول، پیش از تصمیم بر انجام آن تحقق یابند؟

در پاسخ باید گفت که به طور سنتی حیوانات به عنوان املاک و دارایی افراد انسانی تلقی می شوند. تا زمانی که حیوان را شی در نظر بگیریم نمی توان آن را موجودی با علایق، خواسته ها و حقوق مختص به خودش تصور نمود. مطابق این عقیده سنتی، از آنجا که یک گاو به عنوان دارایی فرد مطرح است، وی می تواند آن طور که ترجیح می دهد با حیوانش رفتار کند. همچنین اغلب انسان ها برخی انواع حیوانات را به عنوان منبع غذایی در نظر گرفته و متاسفانه بدون توجه به اینکه هر چند این حیوانات فاقد فهم و شعور بشری هستند، لیکن قادر به احساس درد و رنج می باشند در برخورد با این حیوانات، تنها به بهره وری اقتصادی و استفاده هر چه بیشتر از آنها توجه داشته و اساسی ترین حقوق این موجودات زنده را نیز برای کسب سود بیشتر، زیر پا می گذارند؛ هر چند این نحوه عملکرد ممکن است برای حیوان هزینه های گزافی از جنس درد و رنج داشته باشد.

در طرف مقابل، نگاه اخلاقی جامعه به حیات انسان واضح و روشن است. حیات انسان روحانی و مقدس بوده، محترم است و باید محافظت شود. تا زمانی که حیوانات شی پنداشته شوند، برخورد انسان با آنها چیزی جز نحوه برخورد وی با اشیاء نمی تواند باشد. اما وقتی حیوانی در فاصله بین انسان و اشیاء قرار می گیرد (نظیر بسیاری از حیوانات خانگی)، سردرگمی هایی در مسیولیت های اخلاقی ایجاد می گردد. اینجاست که به دلیل ارتباطات عاطفی که یک حیوان در برخی افراد ایجاد می کند، همچون فردی انسانی و حتی عضوی از خانواده پنداشته شده و قطعاً چنین رابطه عاطفی، به راحتی قابل گسستن نخواهد بود.

معیارهای اتانازی (یوتانایز) حیوانات

برای انجام صحیح اتانازی (یوتانایز)، معیارهایی ذکر شده است که توجه به آن ها موجب بروز کمترین درد و رنج برای حیوان و ناراحتی صاحب وی می گردد. این معیارها عبارتند از:

• حادث شدن مرگ بدون اضطراب، درد و پریشانی
• کوتاه ترین زمان برای از دست رفتن هوشیاری
• قابلیت اطمینان روش و تکرارپذیری در شرایط مختلف
• ایمن بودن روش برای پرسنل
• دارا بودن کمترین اثرات فیزیولوژیک و روانی نامناسب برای حیوان
• تطابق با نیازها و اهداف مطالعه تحقیقاتی (در موارد حیوانات آزمایشگاهی)
• کمترین اثرات مضر عاطفی برای پرسنل و صاحب حیوان
• کمترین اثرات مضر محیطی
• هزینه کم و آسان بودن روش
• دور بودن از محل نگهداری سایر حیوانات

بسیاری از موارد ذکر شده به طور مستقیم در کنترل دامپزشک می باشند. با این حال، مدیریت صاحب حیوان، موضوع ویژه ای است که به بررسی بیشتر نیاز دارد.

” الیزابت کوبلر راس” مراحل مواجهه انسان با مرگ افراد مورد علاقه اش را این گونه طبقه بندی کرده است:

• انکار
• خشم
• چانه زنی
• افسردگی
• پذیرش

این طبقه بندی در مورد مرگ یک حیوان خانگی مورد علاقه فرد نیز صدق می کند.

باید توجه داشت که حیوانات خانگی در برخی خانواده ها نظیر عضوی از اعضای خانواده بوده و حساسیت زیادی در مورد آن ها وجود دارد؛ لذا در چنین مواردی نباید انتظار داشت شخص مذکور، این پنج مرحله را در مدت کوتاهی طی کرده و پایان عمر حیوان همدم خود را به سادگی بپذیرد. عدم توجه به این امر می تواند منجر به بروز عکس العمل های شدید از سوی صاحب حیوان به صورت پرخاشگری، گریه و بی تابی گردیده و عواقب نامطلوبی برای موقعیت حرفه ای دامپزشک به همراه داشته باشد؛ در حالی که شاید تشخیص دامپزشک و کل فرآیند درمانی درست بوده ولی در نحوه بیان و مدیریت موضوع، اشکال وجود داشته است.

مطابق توصیه های سازمان دامپزشکی ایالات متحده تصمیم برای انجام اتانازی (یوتانایز) را نباید دامپزشک اتخاذ کند، بلکه می بایست با بیان شرایط، راه حل ها و پیش آگهی بیماری، اتخاذ تصمیم نهایی را به صاحب حیوان بسپارد. در این جا نکته ظریفی وجود دارد که می بایست توسط دامپزشک مورد توجه قرار گیرد. برخی صاحبان حیوانات در اتخاذ تصمیم تعلل نموده و ترجیح می دهند به جای درگیر شدن در یک دو راهی اخلاقی، حیوان به حال خود رها شود. در این گونه موارد با توجه به اصل اولویت حیوان بر صاحب حیوان در طب دامپزشکی، باید دامپزشک راه حل های ممکن دیگر را بررسی کرده و در پایان چنانچه هیچ چاره ای یافت نشد، فرد را به پذیرش اتانازی (یوتانایز) برای حیوانش ترغیب کند.

شرایط انجام اتانازی (یوتانایز) حیوانات

بهتر است در صورتی که وضعیت حیوان اجازه می دهد، انجام اتانازی (یوتانایز) به مواقعی که مراجعه کننده ای در کلینیک نیست موکول شود. چنانچه در حین انجام اتانازی (یوتانایز) صاحب حیوان هم بخواهد حضور داشته باشد، باید پیشاپیش برای آنچه رخ می دهد، آماده گردد. لازم است داروهای مورد استفاده و نحوه پاسخ حیوان برای وی شرح داده شود. رفتارهایی نظیر سر و صداکردن حیوان، پرش های ماهیچه ای، بسته نشدن پلک ها، دفع غیر ارادی ادرار و مدفوع می تواند برای صاحب حیوان بسیار ناراحت کننده باشد.

صاحبان، تنها افرادی نیستند که دچار ناراحتی می شوند، دامپزشک و کادر درمانی وی که برای سال ها با حیوان و صاحبش آشنایی داشته اند نیز ممکن است از نظر اخلاقی در گرفتن جان حیوان دچار تردید گردند. دیدن یا انجام دادن موارد زیاد اتانازی (یوتانایز) به صورت پی در پی (بالاخص در مراکز نگهداری و کنترل جمعیت حیوانات) می تواند منجر به بروز نارضایتی شغلی در کارکنان گردد. مطابق تحقیقات اُون و همکاران، دامپزشکانی که سالانه صدها مورد اتانازی (یوتانایز) انجام می دهند، بیش از سایرین دچار حالات استرس و عصبانیت بوده و گاهی در مورد مسیولیت های اخلاقی خود دچار سردرگمی می شوند.

تمام مقررات و اصول مذکور، در مورد اعمال کنترل جمعیت حیوانات ولگرد شهرها نیز باید اعمال گردد. حداقل اقدام لازم این است که فرد عامل، دارای صلاحیت علمی و عملی انجام اتانازی (یوتانایز) باشد. لیکن متاسفانه هنوز شاهد هستیم که افراد فاقد صلاحیت، سگ های ولگرد را صرفاً حسب ظن بر بیمار بودن یا آسیب رسانی آنها (چه بسا که شاید شمار انسان های مبتلا به امراض مسری و خطرناک یا انسان های شرور هم کم نباشد)، در شهرهای بزرگ با شلیک به نقاط مختلف بدن آن ها حتی پا و شکم (در حالی که قانون اتانازی (یوتانایز) در مورد مرگ با اسلحه، شلیک مستقیم به مغز، آن هم در زاویه و جهت خاص را توصیه می کند و حتی شلیک به قلب و گردن را هم مجاز نمی داند هدف قرار داده و حیوان را برای ساعت ها در محل رها می کنند تا آرام آرام جان کنده و بعد از آن بدون هیچ گونه کنترل طبی مرگ حیوان، آن ها را در حاشیه شهرها دفن می کنند.

با توجه به آنچه که ذکر شد، چنانچه اتانازی (یوتانایز) بر اساس ضوابط قانونی، درخواست شده و به نحو صحیح به اجرا درآید، نه تنها عملی غیراخلاقی نیست، بلکه اقدامی مفید در جهت کاهش درد و رنج یک موجود زنده خواهد بود. در این مقوله، دوراهی های اخلاقی بسیاری وجود دارد که نمونه های متعددی از آن ها به همراه پاسخ های مستدل در نشریات و کتب گوناگون (به ویژه توسط دانشمندی به نام برنارد رولین) آورده شده است.